25 apr Við verðum ekki söm aftur – viðtal Unnur
Unnur Anna Valdimarsdóttir er doktor í faraldsfræði og því ekki að undra að aldrei hefur verið meira að gera hjá henni en núna. Í gær setti hún ásamt teymi sínu af stað rannsókn sem ætlað er að kanna áhrif heimsfaraldursins COVID-19 á líðan þjóðarinnar. Viðtalið birtist í Helgarblaði Fréttablaðsins 25. apríl 2020
Unnur Anna Valdimarsdóttir, prófessor við læknadeild Háskóla Íslands, hratt af stað einni umfangsmestu rannsókn sem gerð hefur verið hér á landi fyrir rúmum tveimur árum.
Rannsóknin Áfallasaga kvenna náði til tæplega þriðjungs kvenþjóðarinnar og eru fjölmargar vísindagreinar væntanlegar út frá henni. Unnur hlaut 240 milljóna króna styrk frá Evrópska rannsóknarráðinu til rannsóknarinnar en um er að ræða einn hæsta rannsóknarstyrk sem úthlutað hefur verið til fræðimanns hér á landi.
Unnur sem lærði sálfræði við Háskóla Íslands sérhæfði sig í klínískri faraldsfræði við Karolinska Institutet og lauk doktorsprófi þaðan árið 2003.
„Ég er vissulega faraldsfræðingur en sá faraldur sem ég hef einbeitt mér að tengist áföllum og streitu og heilsufarsafleiðingum sem því tengjast.
Faraldsfræði sem fræðigrein byrjaði í smitsjúkdómum enda vorum við aðallega að fást við smitsjúkdóma fyrir 150 árum. Í dag eru faraldsfræðingar í alls konar inntaki, sumir í næringarfaraldsfræði og skoða þá hvaða áhrif það sem þú borðar hefur á þig. Aðrir, eins og ég, eru meira í geðrænum þáttum eins og áföllum og hvaða áhrif þau hafa á heilsufar okkar. Aðrir eru svo sannarlega í smitsjúkdómum.
Faraldsfræði er í raun aðferðafræði til að skilja tengsl mismunandi áhættuþátta við heilsufar og byggir á því að skoða stóra hópa eða heilar þjóðir fólks. Á sama tíma og við fórum að ráða við smitsjúkdóma með tilkomu pensilíns og bólusetninga varð til heimsfaraldur kyrrsetulífsstíls og offitu. Aukning offitu hefur verið svo hröð í okkar samfélagi að við höfum skilgreint hana sem faraldur.
Það sama má segja þegar við uppgötvum eða verðum meðvituð um þætti í samfélaginu sem hafa veruleg áhrif á heilsufar, eins og til að mynda áföll kvenna sem er auðvitað ekki nýr faraldur heldur hefur alltaf verið til. En nú eru konur farnar að segja frá því sem er hvergi skráð og þá fer maður að nálgast vandann eins og hvern annan faraldur og setja á kortið sem áhættuþátt fyrir heilsutjóni.“
Þróaði spálíkön um COVID-19
Unnur hefur undanfarið verið hluti teymis sem hefur þróað spálíkön um þróun COVID-19 faraldursins hér á landi.
„Við höfum aðstoðað þríeykið góða við að reyna að spá fyrir um þróun faraldursins einhverjar vikur fram í tímann. Þar var stóra markmiðið að reyna að sjá það fyrir og koma þannig í veg fyrir að faraldurinn myndi sliga heilbrigðiskerfið.
Það var mjög gaman að vera í þessu samtali við samfélagið en sem rannsakandi og vísindamaður er maður alltaf undir það búinn að það taki ár eða áratugi að koma þekkingunni áfram inn í samfélagið.
Þarna vorum við aftur á móti í daglegum samskiptum við bæði þá sem hafa ákvörðunarvaldið í heilbrigðiskerfinu en líka samfélagið sjálft en mjög margir höfðu skoðun á því sem við vorum að gera og vildu koma henni á framfæri. Það var lærdómsríkt og skemmtilegt en líka áskorun. Óttinn sem fylgir faraldrinum getur gert suma nokkuð aggresíva en flestir höfðu einlægan áhuga á því að leggja okkur lið. Það var einhvers konar blanda af þessu tvennu sem við upplifðum.“
Unnur segir hópinn vera sáttan við árangur spánna. „Þegar upp er staðið voru spárnar kannski heldur svartsýnar en það er líklega betra að vera það upp á viðbrögðin að gera.“
Hugmynd sprottin í eldhúsum
Hugmyndin að rannsókninni Líðan þjóðar á tímum COVID-19 spratt upp þar sem Unnur var á fjarfundi með kollegum sínum frá sex öðrum löndum.
„Ég er í stóru alþjóðlegu samstarfi að vinna að því að skilja betur hina sterku tengingu geðraskana við hjarta- og æðasjúkdóma. Í byrjun mars áttum við símafund þar sem allir fundarmenn voru staddir í eldhúsinu heima hjá sér og í misgóðri aðstöðu til að funda. Þá ákváðum við að við yrðum að skoða þetta ástand og fórum að undirbúa þessa rannsókn.
Rannsóknarhópur okkar hér heima útbjó spurningalista sem er þýddur á tungumál hverrar þjóðar og lagður fyrir í eftirfarandi löndum: Íslandi, Noregi, Danmörku, Svíþjóð, Bretlandi, Eistlandi og Bandaríkjunum.
Svo við búumst við að mörg hundruð þúsund manns muni á endanum svara spurningalistanum og þannig getum við jafnframt borið saman mismunandi viðbrögð milli landa.“
„Í byrjun mars áttum við símafund þar sem allir fundarmenn voru staddir í eldhúsinu heima hjá sér og í misgóðri aðstöðu til að funda.“
Talandi um mismunandi viðbrögð þá má heyra á Unni að hún sé sátt við hvernig tekið hafi verið á málum hér á landi.
„Við erum rosalega heppin að mínu mati. Stjórnmálamenn hafa borið algjört traust til sinna fagmanna sem síðan hafa reitt sig á vísindi til að tækla ástandið eins vel og hægt er og miðla því til okkar hinna. Þetta er ekki svona alls staðar og það verður áhugavert að bera þetta saman á milli landa.“
Unnur er doktor í faraldsfræði en faraldar eru ýmis konar og sá sem hún hefur einbeitt sér að tengist áföllum og streitu og heilsufarsafleiðingum sem því tengjast. Fréttablaðið/Sigtryggur ari
Vísindin mikilvæg lífi okkar
Ísland var fyrst þjóðanna sjö til að setja rannsóknina af stað og er öllum Íslendingum, 18 ára og eldri, boðið að taka þátt.
„Hér eru stuttar boðleiðir og við bjuggum að því að eiga innviði til gagnaöflunar frá Áfallasögu kvenna sem við getum aðlagað nýrri rannsókn.“
Unnur segir Íslendinga jákvæða gagnvart vísindarannsóknum og að hér sé auðvelt að ná til almennings auk þess sem við búum að góðum gagnagrunnum.
„Líklega höfum við aldrei upplifað það jafn sterkt hversu mikilvæg vísindin eru fyrir líf okkar. Sem faraldsfræðingur get ég aftur á móti ekki rannsakað hvað sem er á Íslandi vegna fæðarinnar og fer hluti rannsókna minna fram í Svíþjóð þar sem rannsóknir eru mögulegar á 10 milljónum manna.“
Við erum þrautseig þjóð
Unnur segir spurningalistann snúa að líðan, lífsstíl og almennu heilsufari fólks í faraldrinum en einnig um seigluþættina sem gera það að verkum að við náum að lifa af erfiða tíma.
„Við erum ofboðslega þrautseig þjóð en það eru hópar í samfélaginu sem ég hef áhyggjur af. Hér á landi hafa um 1.800 einstaklingar sýkst og hjá þeim og fjölskyldum þeirra hefur ríkt óvissa um það hvernig sjúkdómurinn þróast og mögulega ótti um frekara smit.
Einstaklingar hafa einnig misst vinnuna og eldra fólk hefur verið meira og minna einangrað í tvo mánuði. En það er líka hlutverk vísindanna að auðkenna hvaða leiðir fólk hefur notað til að lifa þennan tíma af. Hvað gerði fólk? Söng það og birti á internetinu til að gleðja sjálft sig og aðra? Ég sé möguleika í því að komandi kynslóðir geti lært af því.
Ef ég horfi yfir félagahópinn minn er áhugavert að sjá hvernig þetta einfalda líf passar fólki misvel, persónuleikaþættir ráða því hvort fólk kann vel við sig í þessu rólega tempói eða hvort það verður rosalega óþreyjufullt. Það verður svo rosalega skýrt hverjir eru góðir kandídatar í afdalalíf og hverjir eru það ekki,“ segir Unnur og hlær.
„En það er líka hlutverk vísindanna að auðkenna hvaða leiðir fólk hefur notað til að lifa þennan tíma af.“
Áfengisneysla og ofbeldi
Unnur segir aðalmálið þessa stundina vera að átta sig á stöðunni en svo vilji þau geta fylgt fólki eftir og skoðað hvort þessi breyting á lifnaðarháttum eða líðan hafi áhrif á heilsufar þess til lengri tíma.
„Eru einhverjar nýjar þarfir í heilbrigðisþjónustu sem þarf að koma til móts við? Við erum nú þegar farin að sjá aukningu símtala í hjálparsíma Rauða krossins vegna einmanaleika. Það er aukning á erindum til heilsugæslu vegna ótta við smit og fleira. Það er aukning á sölu áfengis í Vínbúðum og það er nánast enginn ferðamaður á landinu.
Auðvitað er minni sala á veitingastöðum svo þetta jafnast kannski eitthvað út en þetta eru vísbendingar um mögulega aukningu í áfengisneyslu. Það eru einnig vísbendingar um aukningu á heimilisofbeldi og börn í hættu og því er mikilvægt að skoða alla þessa þætti.
Síðasti álíka heimsfaraldur var árið 1918 og við hefðum gjarnan viljað að samfélagið þá hefði haft möguleika á að skilja áhrifin sem hann hafði á sálarlíf og heilsufar þjóðarinnar í víðara samhengi. Þá var ekki þekking til þess en nú getum við skoðað þetta og veitt þeirri vitneskju fram til komandi kynslóða og mögulega grætt líka þekkingu sem nýtist okkur til að skipuleggja heilbrigðiskerfið betur.“
Sálfræðiþjónusta fyrir alla
Eins og fyrr segir setti Unnur ásamt teymi sínu rannsóknina Áfallasaga kvenna af stað árið 2018 og svaraði nánast þriðjungur kvenna hér á landi ítarlegum spurningalista. Unnur segir 10 til 15 ólík rannsóknarverkefni vera í vinnslu úr þeim grunni.
„Við erum á fullu að vinna úr þeim gögnum sem söfnuðust og vinna nýjar vísindagreinar um áhrif áfalla á heilsufar kvenna.
Annar vængur í þessu er að reyna að þróa meðferðir fyrir konur. Sérstaklega langar okkur að geta þróað hagkvæm meðferðarúrræði sem eru öllum aðgengileg því sálfræðimeðferð er dýr og ekki aðgengileg öllum. Við höfum því verið að leggja heilmikla vinnu í það í alþjóðlegu samstarfi og vonandi verður hægt að bjóða konum úr Áfallasögu kvenna í þúsundavís að taka þátt í slíku verkefni.“
Lamandi áhrif á annað kynið
Unnur og teymi hennar höfðu undirbúið rannsóknina lengi en sáu ekki fyrir Metoo-baráttuna sem spratt upp haustið áður og hafði góð áhrif á rannsóknina að hennar mati.
„Samfélagið var að vakna og átta sig á því að áföll sem aldrei voru sett í orð væru að hafa lamandi áhrif á annað kynið. Þetta þyrfti að skoða. Konur sem höfðu kannski aldrei sagt það upphátt að þær hefðu orðið fyrir áreitni eða ofbeldi voru farnar að geta það í krafti Metoo-byltingarinnar.“
Unnur segir að niðurstöðurnar bendi til að yngri konur séu líklegri en þær eldri til að tilgreina að brotið hafi verið gegn þeim.
„Hvort sem það er þeim sem yngri eru ferskara í minni eða að þær átta sig frekar á því að brotið hafi verið á þeim er óljóst. En ég er þó fullviss um að ástæðan er ekki sú að eldri konur hafi síður orðið fyrir ofbeldi en þær sem eru yngri.“
„Samfélagið var að vakna og átta sig á því að áföll sem aldrei voru sett í orð væru að hafa lamandi áhrif á annað kynið.“
Rannsókn Unnar Áfallasaga kvenna náði til þriðjungs íslenskra kvenna og segir Unnur niðurstöðurnar hafa verið ákveðið menningarsjokk. Fréttablaðið/Sigtryggur ari
Óskiljanlegt en raunverulegt
„Það er alveg ótrúlegt að sjá hvað konur hafa í rauninni lent í miklu. Hversu algeng alvarleg áföll og ofbeldi eru. Það er ákveðið menningarsjokk að átta sig á því, þrátt fyrir að ég sé búin að vera í þessum áfallarannsóknum töluvert lengi. Að sjá að fjórar af hverjum tíu konum hafi lent í alvarlegu kynferðislegu eða líkamlegu ofbeldi er erfitt að horfast í augu við. Þetta er óskiljanleg tölfræði en hún er raunveruleg.“
Unnur segir tölurnar ekki ósvipaðar í þeim löndum sem við oftast berum okkur saman við.
„Maður hélt að í afnréttissamfélögum, eins og okkar, mætti maður búast við lægri hlutföllum en það er ekki þannig. Það segir mér bæði að við konur í þessum samfélögum vitum þegar á okkur er brotið en sýnir líka að þessi afbrot eiga sér stað hvar sem er.“
„Að sjá að fjórar af hverjum tíu konum hafi lent í alvarlegu kynferðislegu eða líkamlegu ofbeldi er erfitt að horfast í augu við. Þetta er óskiljanleg tölfræði en hún er raunveruleg.“
Hálfgerður durtur
Unnur segist njóta sín vel í starfi og það að skapa þekkingu sem kemur þolendum áfalla og samfélaginu í heild til góðs drífi hana áfram. „Svo er bara alltaf gaman að leysa gátur og staðfesta fyrirframgefnar tilgátur, eða hafna þeim. Það er ótrúlegt að horfa á gögnin sín og hugsa: Svona er manneskjan!“
Eins og fyrr segir hefur sjaldan verið eins mikið að gera hjá Unni sem hafði í upphafi séð fyrir sér að hún tæki upp prjónana á þessum tímum og læsi allar bækurnar sem setið hafa á hakanum. „Ég held ég sé hálfgerður durtur þegar það er svona mikið að gera hjá mér,“ segir hún í léttum tón.
„Það er líklega ekkert þægilegt að vera í kringum mig þegar ég set hornin undir mig og hamast áfram.“
Unnur segir rytma vísindanna seigfljótandi og henta ekki hverjum sem er.
„Maður er í mörg ár að vinna að rannsókn sem svo kemur kannski út í einni vísindagrein, sem enginn les nema þröngur hópur sérvitringa. Þetta getur verið einmanalegt nema þegar maður er í góðum hóp eins og ég er, það gerir starfið skemmtilegt og skapandi og biðina þolanlegri.“
Aðspurð segist Unnur viss um að við sem samfélag verðum ekki söm eftir þá erfiðleika sem við nú göngum í gegnum.
„Við verðum ekki söm aftur. Við höfum í senn orðið hrædd og upplifað sorgir, en einnig látið reyna á þrautseigju okkar og tileinkað okkur ýmsa tækni til að gera hlutina á annan hátt. Svo hræðist maður líka að það verði ákveðin fjarlægð. Fólk talar um að handabandið hverfi en það fer auðvitað eftir því hversu lengi við verðum í þessari stöðu að þurfa að halda fjarlægð við annað fólk.
En við finnum alltaf leiðir og það verður áhugavert að fylgjast með því hvernig samfélagið okkar og heimsmyndin þróast. Þessi heimsfaraldur markar svo ótrúlegan viðsnúning á mannlífi á jörðinni.“